Waluty państw, których już nie ma – komunistyczna Czechosłowacja

W 1989 roku na fali europejskiej Jesieni Ludów stała się demokratyczna. Cztery lata później formalnie rozpadła na dwa niezależne państwa: Czechy i Słowację. Narodziła się po I wojnie światowej, by w 1938 roku wejść w orbitę wpływów III Rzeszy jako podległy jej Protektorat Czech i Moraw. Wówczas wydzieliła się satelicka względem Niemiec Słowacja. Po wyzwoleniu przez Armię Czerwoną nowa Czechosłowacja stała się ewenementem w bloku wschodnim – była jedynym krajem, gdzie komuniści wygrali wybory bez cudów nad urną i przejmowali władze przynajmniej częściowo legalnie. Dziś przyjrzymy się walucie, którą płacili nasi południowi sąsiedzi, gdy mieszkali w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej.

W 1945 roku na terenie Czechosłowacji obowiązywały dwie odrębne waluty, obie o nazwie korona. Pierwszą z nich był pieniądz obowiązujący na terenie podporządkowanego Niemcom Protektoratu Czech i Moraw, drugą zaś korona słowacka pozostająca w obiegu na obszarze faszyzującej Słowacki rządzonej przez prohitlerowskiego księdza Tiso. Nowe władze zjednoczonej Czechosłowacji zadecydowały o przestemplowaniu banknotów obu tych walut, aby mogły pozostawać w obiegu jeszcze przez jakiś czas.

Pierwsza partia koron

Rok wcześniej – w 1944 – w Związku Radzieckim wydrukowano pierwszą partię nowych koron. Miały nominały 1, 5, 20, 100, 500 i 1000 Kcs. Później drukował je także czechosłowacki rząd, który uzupełnił serię o dodatkowe nominały: 10 i 2000 Kcs. Kolejnym emitentem pieniędzy był Narodowy Bank Czechosłowacji, mający prawo druku banknotów o wartości 1000 i 5000 koron. Bito również monety halerzowe wykonane z brązu oraz jedno- i dwukoronówki ze stopu miedzioniklu. Większość monet powstawała w oparciu o wzory przedwojenne, z tą różnicą, iż były odeń mniejsze. W 1950 roku monety o nominale 1 Kcs zaczęła być wybijana z aluminium.

 

Czas reformy walutowej

Korony pozostające w obiegu od 1945 roku nazywane są przez historyków pieniądza mianem drugiej korony (pierwszą była ta wprowadzona w 1919 roku). Druga korona czechosłowacka obowiązywała do 1953 roku. W międzyczasie w kraju odbyły się wybory (w 1948 roku) i upadła Trzecia Republika Czechosłowacka, w której władzach zasiadali zarówno komuniści, ale też politycy demokratyczni sprzed wojny (prezydentem był Edvard Benes). Państwo przemianowano na Republikę Czechosłowacją (Ceskoslovenska republika, CSR). Rządząca Komunistyczna Partia Czechosłowacji niemal natychmiast pchnęła kraj w otchłań stalinowskiego terroru, którego symbolem był gigantyczny pomnik Stalina w Pradze (polecamy książkę „Gottland” Mariusza Szczygła, gdzie autor barwnie opisuje powstanie i zniszczenie tego monumentu).

W 1953 roku w Czechosłowacji przeprowadzono reformę walutową, która wprowadzała do obiegu tzw. trzecią koronę. Pieniądz ten obowiązywał już do końca istnienia komunistycznego ustroju w tym państwie i przetrwał zarówno zmianę nazwy na Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną (Ceskoslovenska socialisticka republika, CSSR) w 1960 roku, „socjalizm z ludzką twarzą” i krwawe stłumienie „praskiej wiosny” przez Układ Warszawski w 1968 roku, jak też federalizację kraju rok później i aksamitną rewolucję.

 

 

Drastyczna zmiana

Reforma z 1 czerwca 1953 roku była o wiele bardziej drastyczna od przeprowadzonej w PRL trzy lata wcześniej. Do ostatniej chwili trzymano ją w ścisłej tajemnicy, ale przecieki wywołały panikę wśród obywateli. Reformę zainicjowano, aby skutecznie walczyć z czarnym rynkiem, który w stalinowskiej Czechosłowacji wręcz kwitnął. Komuniści byli na tyle obłudni, że jeszcze w przeddzień wprowadzenia nowej waluty, zarzekali się, iż żadnej reformy nie będzie. Prezydent Antonin Zapotocky osobiście zapewniał o tym na falach praskiego radia. Można sobie wyobrazić konsternację Czechów i Słowaków następnego dnia. Obywatele mieli prawo wymienić 1500 starych koron na nowe w stosunki 5 do 1, a wszystkie środki powyżej tej sumy w relacji 50 do 1. Jednocześnie pozbawiono wartości wszystkie państwowe obligacje i papiery wartościowe. Społeczeństwo zbiedniało w sposób straszliwy. Doszło do wystąpień ulicznych, w samym tylko Pilznie aresztowano przeszło 400 osób.

Nowe banknoty i monety wyprodukowano na terenie ZSRR i w tajemnicy przywieziono do Czechosłowacji. Początkowo drukowano banknoty o nominałach 1, 3 i 5 Kcs (emitentem był rząd) i 10, 25, 50 oraz 100 Kcs (emitował je bank centralny). W późniejszym okresie banknoty o niższych nominałach zostały zastąpione przez monety (bito też bilon o mniejszej wartości, czyli halerze).

Nietypowa szata graficzna

Czechosłowackie banknoty wyróżniała strona graficzna, która nie była typowa dla pieniędzy obowiązujących w „demoludach”. Korony wyglądały bardziej tradycyjnie, chociaż ilustracje na banknotach były prawdziwą mieszanką wybuchową. Awersy przedstawiały, zarówno popiersia wielkich postaci z historii i kultury kraju, jak też anonimowych przedstawicieli społeczeństwa (vide dziewczynka z kwiatami, para rolników, zaplątał się nawet bratni sołdat radziecki) oraz po prostu liczbowe oznaczenie nominału. Rewersy zdobiły z kolei grafiki godła państwowego, zabytków Pragi i Bratysławy lub dumnych osiągnięć gospodarki narodowej (np. rafineria Slovnaftu). Na banknotach dominował język czeski, ale zawsze drukowano dwa nominały, które opisane były po słowacku.

 

 

Głównym „bohaterem” czechosłowackich koron był Jan Żiżka z Trocnova, lider taborytów w czasie wojen husyckich, którego władze CSSR hołubiły jako swego rodzaju protokomunistę. Widniał dwukrotnie na banknocie o nominale 25 Kcs (emisja z lat 1958 i 1960-1964) oraz na dwudziestokoronówce z 1971 roku.

Aż 5 serii

Generalnie bowiem trzecia korona miała aż 5 serii, których kolejne banknoty sukcesywnie zastępowały poprzednie. Przy czym nie zawsze wymieniano wszystkie nominały (np. tak było w latach 1971-1973, gdy wprowadzono też nowy bilet 500 Kcs). Z biegiem lat rezygnowano też z niektórych nominałów (3 i 25 koron).

W 1985 roku podjęto decyzje o wyemitowaniu odświeżonej serii banknotów, który sukcesywnie wprowadzano do obiegu do 1989 roku, gdy proces ten przerwał upadek komunizmu. Pozostawały w obiegu do 7 lutego 1993 roku, gdy Czechy i Słowacja wprowadziły odrębne waluty. Korona czeska wciąż jest używana; słowacką zastąpiło już euro.

W serii koron czechosłowackich z lat 1985-89 uwagę zwraca banknot 100 Kcs, który w obiegu pozostawał rekordowo krótko, bowiem tylko przez nieco ponad rok (do grudnia 1990). Dlaczego? Przedstawiał bowiem „ojca” czechosłowackiego stalinizmu, Klementa Gottwalda. Po przywróceniu demokracji nie mogło być dla niego dalszego miejsca na pieniądzach.